Agnieszka Bysko

 

Nowa ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym nakłada na uczelnie obowiązek podejmowania działań zapewniający równy dostęp do kształcenia na poziomie wyższym, niezależnie od skutków doświadczanej niepełnosprawności. W Polsce wsparcie w zakresie wyrównywania szans akademickich studentów niepełnosprawnych, przewlekle chorych i doświadczających specyficznych trudności w uczeniu się realizują Biura ds. Osób Niepełnosprawnych (BON), działające jako uniwersyteckie jednostki doradcze i opiniujące. Wypracowują one zasady wsparcia, ustalając m.in. jego konieczne granice, oraz poszukują nowych sposobów realizowania polityki wyrównywania szans. Niekiedy ich rolę pełnią pełnomocnicy ds. studentów niepełnosprawnych wspierający w tym zakresie działania władz. Na wielu uniwersytetach na świecie, zwłaszcza w społeczeństwach kładących mocny akcent na świadomość różnorodności, zakres wsparcia realizowany przez BON-y podejmują dodatkowo bardziej zróżnicowane pod względem funkcji jednostki, zajmujące się nie tylko wsparciem z tytułu różnych trudności i dla różnych grup w zależności od przynależności do określonej grupy etnicznej, wiekowej czy genderowej, ale również aktywnym promowaniem postawy otwartości na różnorodność wśród członków społeczności akademickiej.

Spróbujmy przyjrzeć się przykładom działań realizowanych na różnych uniwersytetach, które mogą sprzyjać coraz pełniejszemu udziałowi studentów z grup mniejszościowych, w szczególności studentów niepełnosprawnych, w kształceniu na poziomie wyższym.

Gwarancje – dokumenty.

W Wielkiej Brytanii dokumentem gwarantującym równość, w tym równość w dostępie do studiów, jest Disability and Equality Act z 2010 r., który zastąpił poprzedni dokument, Disability Discrimination, Act, z 1995 r i której rozdział 2 części 6 dotyczy edukacji wyższej.

W Stanach Zjednoczonych dokumentem mającym na celu prawną ochronę praw osób niepełnosprawnych stanowi Americans with Disability Act z 1990, nowelizowany w 2009 r. Oba dokumenty zawierają zbliżone rozumienie niepełnosprawności jako fizyczny lub psychiczny stan, który długotrwale i znacząco utrudnia realizowanie codziennych czynności i ról. W ich świetle nie sama diagnoza, ale napotykane ograniczenia w podejmowaniu zadań uzasadniają wsparcie, w tym wsparcie edukacyjne osób niepełnosprawnych.

Stypendium Specjalne.

W Wielkiej Brytanii studenci z różnymi rodzajami niesprawności mogą starać się o bezzwrotne stypendium ze środków rządowych, które jest niezależne od osiąganych przez studenta i jego rodzinę dochodów, a jedynie od ponoszenia dodatkowych wydatków podczas studiowania będących bezpośrednią konsekwencją udokumentowanych skutków niesprawności, problemów psychicznych lub specyficznych trudności w uczeniu się. Możliwe jest ubieganie się odrębnie o środki na pokrycie kosztów specjalistycznego sprzętu, jego wypożyczenia lub zakupu, utrzymania, ubezpieczenia czy naprawy, na opłacenie asystentów, takich jak osoby wpierające odczyt (sic!), tłumacze języka migowego, asystenci notujący, asystenci osobiści i inne osoby świadczące wsparcie niemedyczne oraz na pokrycie dodatkowych kosztów transportu oraz innych kosztów, jak zakup kartridży do drukarek lub papieru do wydruków brajlowskich. Pieniądze ze stypendium trafiają bądź na konto studenta, bądź, jak w przypadku finansowania usług asystenckich, bezpośrednio na konto usługodawcy, np. uczelni mającej tego rodzaju wsparcie w swojej stałej ofercie. Oceną potrzeb mogących być podstawą do starania się o środki zajmuje się sieć akredytowanych ośrodków. O ile stypendium jest bezzwrotne, student może zostać jednak poproszony o jego zwrot w sytuacji przedwczesnego wycofania się z realizowanego programu studiów. W Stanach Zjednoczonych system wsparcia jest bardziej zróżnicowany. Studenci mogą starać się o środki z licznych organizacji III sektora, ale również o dofinansowanie kosztów studiowania ze środków federalnych. Jako koszty studiowania mogą zostać włączone również dodatkowe koszty generowane przez funkcjonalne następstwa niepełnosprawności.

Ocena potrzeb.

Większość uczelni wymaga dostarczenia aktualnych dokumentów odnoszących się do problemów napotykanych przez studenta. Wybrane z nich, jak Uniwersytet w Aarhus, wdrażają własne procedury oceny, na wspomnianej uczelni jest to ocena pod kątem indywidualnego profilu problemów dyslektycznych. W oparciu o nią studenci uzyskują pakiet pomocy technologicznych oraz trening z zakresu ich wykorzystania. Ważną rolą w ocenie potrzeb studentów korzystających z centrów wsparcia na różnych uczelniach mają konsultanci, łączący informacje o funkcjonalnych skutkach niesprawności studenta z wiedzą o możliwym do zastosowania wsparciu na gruncie uczelni.

Studenci nie-mainstreamowi.

Uniwersytet w Oregonie, jako jeden z wielu, wspiera poprzez różne programy, działania integrujące i doradztwo studentów należących do grupy określanej jako “niestandardowi studenci” (non-traditional students). Do grupy tej należą osoby powyżej 24 r.ż., po ślubie, rozwiedzione, mające dzieci, pracujące w pełnym wymiarze, powracające na studia po przerwie, zmieniające kierunek studiów, trafiające na daną uczelnię z przeniesienia, będące weteranami wojennymi lub tzw. first-generation students, czyli osobami, które jako pierwsze w swojej rodzinie dostały się na studia, a w szczególności gdy zakwalifikowały się jako osoby ze środowisk ubogich i same się utrzymują. Wszystkie te osoby mogą mieć trudność w odnalezieniu na uczelni swojej grupy odniesienia, co bez odpowiedniego wsparcia może obniżać ich szanse na akademicki sukces. Uniwersytet w Gorgetown w ramach wspierania różnorodności patronuje z kolei organizacjom uniwersyteckim takim jak: Zrzeszenie Studentów Kolorowych, Zrzeszenie Studentów z Chin, Klub Filipino, Sieć Japońska, Stowarzyszenie Studentów Koreańczyków, El Reventón Latino promującej kulturę Ameryki Łacińskiej oraz Gorgetow University Pride, będącej organizacją zrzeszającą m.in. osoby homoseksualne, biseksualne oraz transseksualne. Wsparcie akademickie w przypadku tego rodzaju inicjatyw oferowane jest nie wprost poprzez zwiększenie partycypacji studentów z grup mniejszościowych w życiu uczelni.

Dostęp do informacji.

Uczelnie na świecie rozwijają rozwiązania pozwalające na jak najszerszy dostęp do informacji dla jak najszerszej grupy odbiorców, niezależnie od napotykanych przez nich na co dzień barier. Za przykład mogą służyć uniwersyteckie biblioteki cyfrowe, pozwalające na korzystanie z tekstów w dostępnym formacie osobom korzystającym z rozwiązań technologicznych (np. na Uniwersytecie w Kalifornii) oraz sale multimedialne wyposażone w interaktywne tablice pozwalające na udostępnianie zapisywanych treści w postaci plików rozsyłanych studentom po zajęciach. Do rozwiązań tych należy również bezprzewodowy system, pozwalający na bieżące udostępnianie wypowiadanych przez wykładowcę treści w postaci tekstu, wykorzystywany na Uniwersytecie Masaryka w Brnie. Dzięki temu systemowi tekst zapisywany przez profesjonalnego skrybę, wyświetlany jest w czasie rzeczywistym na ekranach indywidualnych tabletów dostępnych słuchaczom. System pozwala na komunikację w obie strony, co może być wykorzystywane przy dyskusji w gronie uczestników o zróżnicowanych potrzebach i możliwościach. Z kolei Uniwersytet Stanforda w myśl zasad projektowania uniwersalnego w edukacji zapewnia wolny dostęp do kompletnych nagrań wielu wykładów uniwersyteckich.

Dostosowania egzaminacyjne.

Poza dość powszechnie stosowanymi zmianami formy egzaminu, takimi jak wydłużenie jego czasu, zastosowanie dodatkowych przerw, możliwość zmiany miejsca na osobną salę, zmiana formatu tekstu (do brajla, formy powiększonej lub udźwiękowionej), możliwość rezygnacji z wypełnienia arkuszy skanerowych na rzecz zaznaczania odpowiedzi bezpośrednio w teście, włączenie tłumaczy języków migowych czy zastosowanie komputera do zapisu, niektóre uczelnie decydują się na mniej standardowe rozwiązania, jak np. zaangażowanie asystenta pośredniczącego w głośnym odczycie pytań i odpowiedzi egzaminacyjnych lub w zapisie odpowiedzi (Uniwersytet w Saskatchewan), użycie oprogramowania rozpoznającego mowę (Uniwersytet Stanforda) lub zastosowanie mailowego przypomnienia o czasie i lokalizacji egzaminu (Uniwersytet w Utah).

Technologie wspierające.

Studentom doświadczającym indywidualnych trudności w studiowaniu oferowana bywa coraz częściej możliwość wypożyczenia na czas studiowania sprzętu pozwalającego na wyrównanie skutków ich niesprawności. Do sprzętu tego należą komputery, narzędzia peryferyjne do sterowania lub odczytu tekstu z powiększeniem, specjalistyczne oprogramowanie np. udźwiękawiające, powiększające czy pozwalające na notowanie lub budowanie struktury prac pisemnych w sposób alternatywny (np. programy do tworzenia map myśli czy aktywnej pracy z tekstem), czy nawet specjalne pulpity i ergonomiczne meble. W Anglii, Walii i Irlandii Północnej z wypożyczalni mogą korzystać osoby nieuprawnione do uzyskania opisanego wyżej wsparcia finansowego na pokrycie kosztów zakupu sprzętu. Użytkownikom języka angielskiego bywają również udostępniane programy typu voice-recognition służące przetwarzaniu wypowiedzi do postaci tekstu w wersji elektronicznej.

In distress – procedury interwencji w sytuacjach nagłych.

Niebagatelną formą wsparcia jest również tworzenie skutecznych strategii prewencyjnych i interwencyjnych, które mogłyby stanowić odpowiedź na potrzeby studentów związanych z kryzysami zdrowia psychicznego. Kadra wielu europejskich i amerykańskich uniwersytetów jest szkolona i zaopatrywana w bardzo konkretne wskazówki odnośnie tego jak odpowiadać na dostrzegane i zgłaszane przez studentów problemy w tym obszarze oraz kiedy i w jaki sposób uruchamiać szerszą sieć wsparcia w sytuacjach nagłych, związanych z zagrożeniem życia studentów. Nauczyciele akademiccy nie czując się bezradni i osamotnieni w tym obszarze, pozostają bardzie otwarci na sygnały pogorszenia funkcjonowania studentów. Przykładem uczelni oferujących tego rodzaju skrypt działania interwencyjnego są, by wymienić tylko kilka, uniwersytety w Maryland, w Massachusetts czy w Toledo. Z kolei kadra centrum poradnictwa Johns Hopkins University stworzyło narzędzie typu on-line do anonimowej samooceny symptomów pogorszenia psychicznego samopoczucia oraz ryzykownych wzorców używania alkoholu oraz rodzinnych czynników ryzyka uzależnienia. Poza zasobami tego typu centrum to oferuje również bezpłatne wsparcie terapeutyczne, indywidualne i grupowe, oraz warsztaty na temat trudności, z którymi często przychodzi zmagać się studentom, w tym warsztat radzenia sobie ze stratą i żałobą, przezwyciężania lęku przed wystąpieniami, zarządzania stresem, radzenia sobie z depresją oraz rozpoznawania u innych symptomów świadczących o potrzebie uzyskania pomocy w kryzysie zdrowia psychicznego. Rozwiązania te znalazły swoje miejsce wśród przykładów wsparcia akademickiego, ponieważ wiedza na temat problemów zdrowia psychicznego i możliwości wsparcia oraz przygotowanie najbliższego otoczenia na jego udzielenie, warunkują utrzymanie się na studiach bardzo wielu osób.

Pomoc rówieśnicza.

Uniwersytet w Leicester wspiera studentów m.in. poprzez stały system “przewodników” działających na terenie akademika. Są to studenci zatrudnieni w celu udzielania wsparcia innym mieszkańcom akademika. Ich zadaniem jest wzmacniać poczucie współzależności i wspólnoty w środowisku akademika w celu zwiększania poczucia bezpieczeństwa, zdrowia i dobrego samopoczucia jego mieszkańców. Każdy ze studentów ma przydzielonego konkretnego przewodnika, który w regularnych odstępach czasu odwiedza go, sprawdzając, czy wszystko w porządku. Pozwala to na szybkie dostrzeżenie potrzeb osób zagrożonych skutkami pogłębiającego się poczucia izolacji lub doświadczających pierwszego epizodu problemów zdrowia psychicznego. Rozpoznanie problemu pozwala na uruchomienie dalszego wsparcia akademickiego.

Zajęcia kompensacyjne.

Część uczelni, jak duński Uniwersytet w Aarhus oferuje również zajęcia pozwalające uzupełnić studentom, zakwalifikowanym do indywidualnego wsparcia, braki w zakresie umiejętności koniecznych dla efektywnego studiowania. Na uczelni tej studenci z dysleksją, dla których nauka języków obcych jest zdecydowanie trudniejsza, a podłożem ich trudności są problemy w przetwarzaniu fonologicznym, mogą uczestniczyć w treningach morfologii I składni języka angielskiego, w zajęciach praktycznych z użycia specjalistycznych angielskich terminów lub w dodatkowych zajęciach z zakresu użycia technologii wspierających w studiowaniu.

Wspieranie innowacyjności, różnorodności i poczucia wspólnoty.

Zwiększeniem szans akademickim skutkują również wszystkie inicjatywy związane z nagradzaniem postaw i dobrych praktyk zmierzających do likwidowania barier w dostępie do studiów wyższych. Uniwersytet w Oregonie pielęgnuje szczególny system wzmocnień dla członków własnej społeczności akademickiej, przyjmujący postać nagród oraz grantów wspierających innowacyjność na gruncie przeciwdziałania dyskryminacji studentów należących do różnych grup. Nagroda im. Martina Lutera Kinga Juniora służy wyróżnieniu tych członków kadry akademickiej, którzy poprzez swoje działania i osiągnięcia podejmują wytrwałe wysiłki w kierunku umocnienia wizerunku uczelni jako miejsca otwartego, promują idee równości i różnorodności. Uniwersytet w Oregonie oferuje również granty z programu Innowacyjność dla różnorodności i najwyższych standardów osiągnięć akademickich (Innovations in Diversity and Academic Excellence Awards). Biuro ds. Instytucjonalnej Równości i Różnorodności tej uczelni organizuje również obóz letni „Most Bogów” dla licealistów pochodzących ze szkół dla społeczności rdzennych Amerykanów. Obóz ma na celu zwiększenie gotowości do podjęcia nauki w college’u i wzmocnienie niezbędnych do tego umiejętności. Poza tym program obejmuje aktywności pozwalające na wzmocnienie tożsamości etnicznej. Z kolei Centrum Różnorodności i Wspólnotowości w Oregonie realizuje w chwili obecnej projekty badawcze nad zapobieganiem stereotypom wobec studentów obcego pochodzenia oraz wpływem stereotypizacji na zdrowie psychiczne osób z tej grupy.