Przyjmuje się, że aż 80% informacji docierających ze świata zewnętrznego jest odbierana przez człowieka za pomocą analizatora wzrokowego. Wzrok pełni zasadniczą rolę w poznawaniu rzeczywistości, zjawisk i przedmiotów. Jest wykorzystywany w codziennym życiu, w działalności praktycznej: od czynności samoobsługowych, związanych z toaletą, przygotowaniem i spożywaniem posiłków, po czynności związane z nauką i pracą, np. czytanie, pisanie, itp. Zmysł wzroku ma zdolność odbierania bodźców świetlnych z odległości, niezależnie od naszej woli, dlatego trudno jest przecenić rolę, jaką pełni w orientacji przestrzennej i lokomocji. Dzięki niemu obiekty są lokalizowane, a przeszkody wykrywane z odległości.

Możliwość odbioru wrażeń wzrokowych pozwala na pełniejsze obcowanie ze sztuką, zwłaszcza na dostęp do obrazów, fotografii oraz czerpania z nich wrażeń i emocji, jakie ze sobą niosą.

Brak bądź poważne osłabienie wzroku powoduje trudności w poszczególnych obszarach funkcjonowania, takich jak: orientacja przestrzenna i poruszanie się,  poznawanie rzeczywistości i zjawisk, rozumienie pojęć, wykonywanie czynności dnia codziennego, sfera emocjonalna, funkcjonowanie społeczne.

Orientacja przestrzenna i poruszanie się

Jednym z głównych problemów wynikających z braku wzroku jest samodzielne poruszanie się oraz orientacja przestrzenna. Świadomość istnienia przestrzeni i otaczającego świata jest między innymi czynnikiem motywującym do ruchu. Trudność w samodzielnym poruszaniu się  występuje u osób niewidomych niezależnie od wieku. W przypadku małego niewidomego dziecka, u którego istnieje nie tylko lęk przed przestrzenią, ale i brak świadomości istnienia obiektów w niej zawartych, umiejętność chodzenia pojawia się później w porównaniu z widzącymi dziećmi.

W przypadku młodzieży i dorosłych osób z uszkodzeniem wzroku problem lokomocyjny wynika z trudności w poruszaniu się w nieznanym otoczeniu. Kłopot sprawia także samodzielne podróżowanie nowymi trasami z koniecznością przesiadania się do różnych środków lokomocji. Często odnalezienie poszukiwanego miejsca, nawet niezbyt odległego może łączyć się z problemami, które wynikają z trudności w orientacji w przestrzeni, a także konieczności zapamiętywania wielu szczegółów w odpowiedniej kolejności.

Aby przestrzeń mogła być maksymalnie użyteczna musi być zrozumiała i całkowicie opanowana. Główne trudności  z orientacją to:

  • problem ze znajomością kierunków potrzebnych do sprawnego i skutecznego przemieszczania się.
  • nieznajomość pojęć przestrzennych,
  • nieznajomość stosunków czasowo-przestrzennych.

Poznawanie rzeczywistości i zjawisk

Poznawanie rzeczywistości w przypadku osób niewidomych jest utrudnione i zubożone o wrażenia wizualne. U osób niewidomych poznawanie rzeczywistości i zjawisk odbywa się dzięki zjawisku kompensacji, czyli zastępowania uszkodzonych zmysłów innymi sprawnie funkcjonującymi, głównie słuchem i dotykiem. Dla osoby niewidomej, tak dorosłego jak i dziecka, informacja dopływająca z receptorów dotykowych jest warunkiem niezbędnym do jakościowego poznawania przedmiotów i cech specyficznych najbliższego otoczenia.

Dotyk zaczyna od eksploracji punktowej, aby następnie dojść do całości. Ponieważ percepcja dotykowa jest fragmentaryczna, to wymaga ona syntezy końcowej do odtwarzania przedmiotu jako całości. Na całość zaś komponują się różne, sukcesywnie poznawane elementy. Należy podkreślić, że dotykowe poznawanie przedmiotu (od szczegółu do ogółu) jest procesem trudnym i dającym wiele niejasnych informacji. Jest to także skomplikowana praca intelektualno-fizyczna, mająca na celu kształtowanie wyobraźni i tworzenie pojęć. W poznaniu dotykowym następuje przetransponowanie wrażeń dotykowych i wrażeń pochodzących z innych zmysłów na wyobrażenia jednego z elementów otaczającej rzeczywistości. To także kojarzenie z nabytymi już doświadczeniami i pojęciami.

Poważnym problemem w poznawaniu rzeczywistości przez osoby niewidome jest eksploracja bardzo dużych i bardzo małych obiektów. Wielkość eksplorowanego dotykowo przedmiotu ma ogromne znaczenie. Obiekty bardzo duże, których rozmiar  znacznie przekracza zasięg ramion, stwarzają trudność w ich poznaniu i identyfikowaniu. Problemem może być nie tylko odnalezienie wszystkich istotnych, charakterystycznych elementów obiektu, ale także ich integracja w jedną całość, identyfikowaną przez osobę niewidomą jako ten, a nie inny obiekt.

Rozpoznawanie dotykowe bardzo małych elementów (np. oglądanych za pomocą lupy, czy mikroskopu), których wielkość jest poniżej progu wrażliwości dotykowej jest często niemożliwe.

Zjawiska fizyczne możliwe do zaobserwowania  jedynie wzrokiem, np. tęcza na niebie nigdy nie będą dostępne percepcyjnie dla osób niewidomych od urodzenia.

Rozumienie pojęć

Z trudnościami w poznawaniu przedmiotów i zjawisk przez osoby niewidome związane są problemy w rozumieniu pojęć, zwłaszcza przestrzennych. Przestrzeń jest nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. W niej umieszczamy siebie, inne osoby i przedmioty, w niej się poruszamy. Nasze wyobrażenie przestrzeni zależy od umiejętności równoczesnego lokalizowania przedmiotów znajdujących się w niej z zachowaniem istniejących między nimi stosunków. W ten sposób rozwijamy w sobie strukturę przestrzeni, w której umieszczamy każdy z tych przedmiotów w odpowiedniej odległości od siebie i pozostałych przedmiotów. Początkowo dla niewidomych dzieci przestrzeń jest postrzegana jako kolejno następujące po sobie zdarzenia. Przemieszczając się dziecko napotyka najpierw obiekt A, potem obiekt B, później C, itd. Napotykane przedmioty pozostają w umyśle dziecka w relacji czasowej, a nie przestrzennej względem niego i innych obiektów. Wynikają z tego problemy w rozumieniu pojęć odnoszących się do relacji czasowo-przestrzennych.

W związku z opóźnionym przemieszczaniem się i rozwojem słownika, dzieci niewidome później, w porównaniu z dziećmi widzącymi, rozumieją i używają określeń odzwierciedlających stosunki przestrzenne, między innymi przyimków: pod, od, przed i nad, między, za, przez, itp. Znajomość bierna i czynna większości z nich jest opóźniona średnio o 2 lata.

U osób niewidomych występują trudności w rozumieniu pojęć opisujących właściwości przedmiotów, które to właściwości uchwytne są jedynie wzrokowo lub odwołujących się do pamięci wzrokowej. Choć posługują się tymi pojęciami, to nigdy nie będą  pojmować ich tak samo, jak terminy te rozumieją osoby widzące. Takimi pojęciami są: błyszczący, przezroczysty, tęcza oraz kolory. W umysłach osób z dysfunkcją wzroku tworzą się wyobrażenia surogatowe (wyobrażenia zastępcze) – substytuty psychiczne tych treści poglądowych, które ludziom niewidomym w  zupełności lub częściowo są niedostępne, a odgrywają ważną rolę w kształtowaniu ich świata, wyobrażeń i pojęć. Problem ten nie dotyczy osób ociemniałych, które pamiętają, że kiedyś widziały, ponieważ w przypadku omawiania konkretnych zjawisk można odwołać się do pamięci wzrokowej.

Pod względem treści można wyróżnić 2 rodzaje wyobrażeń zastępczych:

  • dotyczące stosunków przestrzennych, których niewidomy nie może w sposób adekwatny ująć, albo ujmuje z wielkim trudem,
  • dotyczące światła i barwy, których niewidomy nie może poznać w sposób adekwatny do rzeczywistości.

Wykonywanie czynności dnia codziennego

Umiejętność wykonywania czynności dnia codziennego pozwala niewidomemu dziecku wykonywać samodzielnie codzienne zadania związane z: toaletą i samoobsługą, etykietowaniem otoczenia, komunikacją, itp.  Czynności te wymagają profesjonalnego treningu i wsparcia ze strony instruktorów lub przygotowanych do tego nauczycieli i rodziców.

Sfera emocjonalna

Najczęstsze problemy w sferze emocjonalnej dotyczą akceptacji niepełnosprawności.  Problem ten dotyka bardziej osób ociemniałych, które straciły wzrok nagle i nie potrafią wyobrazić sobie życia i funkcjonowania w nowej sytuacji. Trudności pojawiają się również w zaakceptowaniu mniejszych możliwości i ograniczeń w porównaniu z osobami widzącymi, np. w wykonywaniu pewnych zawodów i czynności. Z obiektywnych ograniczeń wynika często bierna postawa osób z uszkodzeniem wzroku oraz brak motywacji do podjęcia jakichkolwiek wysiłków zmierzających do przezwyciężenia trudności, np. w zdobyciu wykształcenia na miarę swoich potrzeb i możliwości oraz podjęcia satysfakcjonującej pracy .

Odrębnym zagadnieniem jest wstydzenie się niepełnosprawności. Problem ten dotyczy głównie młodzieży, ale także osób dorosłych. Brak akceptacji własnej niepełnosprawności i wstyd prowadzą do tego, że osoba nie wykorzystuje efektywnie pomocy ułatwiających jej bezpieczne i sprawne funkcjonowanie, np. poruszanie się z białą laską, posługiwanie się pomocami optycznymi.

Brak lub poważne osłabienie wzroku ogranicza możliwość inicjowania kontaktów interpersonalnych. Osoba niewidoma w nowej sytuacji, w której nie ma pewności, kto znajduje się obok niej lub czy w ogóle ktoś, kogo zna jest w jej pobliżu, zazwyczaj zmuszona jest  czekać na zainicjowanie rozmowy przez inną osobę. To w jaki sposób człowiek niewidomy radzi sobie w takich sytuacjach przede wszystkim zależy od indywidualnych cech osobowości i wypracowanych sposobów działania. Jednak sytuacje tego typu mogą u niektórych osób powodować złe emocje, poczucie odtrącenia i samotności, a  niekiedy prowadzą nawet do unikania spotkań i kontaktów z innymi ludźmi.

Funkcjonowanie społeczne

Dla pełnego funkcjonowania społecznego istotne jest wykorzystanie kompensacji, poprzez wypracowanie efektywnego posługiwania się sprawnie funkcjonującymi zmysłami. Dzięki kompensacji osoba niewidoma może zwiększyć swoje umiejętności poznawcze oraz samodzielność potrzebną do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Osoba słabowidząca będzie mogła wyeliminować wiele ograniczeń w zdobywaniu informacji o otaczającym środowisku.

Warto jednak pamiętać, że  funkcjonowanie osoby z uszkodzeniem wzroku zależy od wielu czynników. Są wśród nich:

  • czas utraty wzroku,
  • stopień utraty wzroku,
  • rodzaj schorzenia i wynikające z niego następstwa,
  • schorzenie stałe, czy postępująca utrata widzenia,
  • czas rozpoczęcia rehabilitacji,
  • czynniki wewnętrzne (osobowościowe),
  • doświadczenie życiowe,
  • wsparcie rodziny i najbliższych.

 

Źródło: portal Ośrodka Adaptacji Materiałów BON UW red. przez p. dr Małgorzatę Paplińską